Zelfredzaamheid

“Onder het mom van Zelfredzaamheid” is de titel van het boek van Piet-Hein Peeters en Cindy Cloïn, twee enthousiaste journalisten met bijzondere aandacht voor het thema zelfredzaamheid. In hun boek tonen ze samen met deskundigen, zorgvragers en ‘mensen in het veld’ aan, dat de link die vaak gelegd wordt tussen de huidige bezuinigingen en zelfredzaamheid niet klopt en ook niet verstandig is.

Het verbaasde mij gisteren tijdens de conferentie “3x Zelfredzaam!” dat, ruim 1,5 jaar na het verschijnen van hun boek, zelfredzaamheid en bezuinigingen, vooral door de overheid, nog steeds niet los van elkaar worden gezien. Het lijkt erop dat de overheid zelfredzaamheid als het wondermiddel ziet voor de bezuinigingen en vindt dat ik aan de zelfredzaamheid moet, terwijl ik die zelfredzaamheid omarm. Ik omarm die zelfredzaamheid samen met eigen regie en autonomie in mijn leven. Het leven van een mantelzorger, die 24/7 balanceert tussen de zorg voor haar echtgenoot, de liefde voor die echtgenoot, haar relatie en haar eigen leven, met alles wat de (werk)omgeving wil, dat wat professionals willen en dan komt daar ook nog bij dat de overheid mij in allerlei procedures en processen duwt. Logisch dat ik wil kiezen voor mijn eigen autonomie en zelfredzaam ben (of zoals je wilt word).

In de presentatie van Jeroen Hoenderkamp werd helder hoe de lokale overheid bezuinigingen in de WMO ziet en wil inzetten. Ik zat op het puntje van mijn stoel, uit interesse? Nee, eerder uit irritatie. Ja, je raakt geïrriteerd als benadrukt wordt wat anderen fout doen of laten liggen in de ogen van de overheid. Een stelling prikkelt, dat is waar, maar er ontstaan pittige discussies, verdedigende woorden en terugwijzen naar wat de overheid allemaal niet goed doet.

Deze week kwam op meer plekken zelfredzaamheid ter sprake. In het begin van de week was er die mooie aflevering van het TV-programma Tegenlicht, waarin Jan Rotmans praat over zelfredzaamheid. Hij spreekt over samenredzaamheid en burgerkracht. Een bevlogen man die onze samenleving in beweging brengt door innovatie en creëren. Die bijzonder vernieuwend in kansen en mogelijkheden denkt.

@RalfKrewinkel, burgemeester van het Limburgse Beek spreekt over zelfredzaamheid in een tweet: “Inzet van burgers bij rampen of calamiteiten wordt nader onderzocht en uitgewerkt. Zelfredzaamheid van burgers wordt hiermee bevorderd.”

En tijdens de conferentie “3X Zelfredzaam!” ontstond enige verwarring omdat iedereen een eigen invulling geeft aan zelfredzaamheid. Zijn eigen zelfredzaamheid.

Wat is voor mij zelfredzaamheid? Is het de zorg regelen voordat ik naar de conferentie in Nijmegen vertrek en mijn man help met zijn dagelijkse verzorging? Is het tijdig vooraf met de buren en de hulp in huis afspraken maken, balanceren tussen wat ik regel en hoe zelfredzaamheid is/kan mijn man zijn: hij regelt bijvoorbeeld zelf met de buurvrouw de momenten op de dag dat hij hulp nodig heeft? Wie laat de hondjes uit, de medicijnen zodanig klaar zetten dat mijn man ze kan pakken? Gemakkelijke kleding voor hem – zonder knopen en ritsen – kiezen zodat hij zelfstandig naar het toilet kan. Kiezen voor het toilet i.p.v. een urinaal. Is dat zelfredzaamheid? Nu niet het advies van de huisarts volgen en per omgaande een afspraak plannen met de diëtiste omdat dit nu even niet past in een chronisch zieke, psychisch-moeilijke periode? Diezelfde diëtiste die aanhoudt omdat voeding toch echt wel belangrijk is en toch de afspraak wil laten doorgaan en dan nog een keer aan haar uitleggen dat het er nu even niet erbij kan. Is dat zelfredzaamheid? Is het eigen regie?

Op internet lees ik dat er een heus Expertisecentrum Zelfredzaamheid bestaat. Ik kom ook de volgende omschrijving tegen: “Zelfredzaamheid is het vermogen van mensen om hun leven vorm te geven. Opdat zij zoveel mogelijk zelf kunnen doen, maar daar waar dat echt niet kan, ondersteuning vragen en krijgen van anderen of gebruik kunnen maken van hulpmiddelen om hen te ondersteunen. De mate van zelfredzaamheid is voor iedereen verschillend en in die zin geen objectief gegeven. Zij wordt bepaald door de wijze waarop ieder individueel met zijn fysieke, psychische en sociale omstandigheden omgaat. De professional/ vrijwilliger creëert de voorwaarden waarin behoeften en zeggenschap volledig tot hun recht komen en ieder individu die ondersteuning krijgt die hij wenst.”

Dit leert me een paar dingen:

• Dat zelfredzaamheid niets met bezuinigingen te maken;
• Zelfredzaamheid is voorbehouden aan het individu en niet omdat de overheid wil dat ik vooral zelfredzaam ga worden. Sterker nog: Ik ben het al;
• Dat het gaat om vertrouwen in elkaar en het (her)winnen van vertrouwen in de overheid, de burgers en de professionals;
• Dat het vooral samenwerken is tussen overheid, professionals en individuele burger/zorgvrager;
• Dat de (lokale) overheid mij zelfredzaamheid niet hoeft op te dringen en dat ik daar tegen in verzet kom;
• Dat vooral maatwerk en flexibiliteit belangrijk zijn.

Volgens mij wil de overheid iets anders van haar burgers: de overheid wil vooral dat we minder leunen op de overheid en misschien ook minder misbruik maken van de voorzieningen die er in ons land zijn. Is het dan te simpel gedacht om dit ook zo te communiceren, uit te spreken en burgers gericht hierop aan te spreken? Onderzoek en ervaring leren dat hele groepen generaliserend aanspreken op gedrag niet werkt. Mensen die het goed doen raken geïrriteerd en voelen zich beledigd. Mensen die voorzieningen misbruiken en niet direct aangesproken worden laten algemene signalen van de overheid vooral langs zich gaan. Schieten we hier met een kanon op een mug?

Misschien is het echte probleem: een gebrek aan vertrouwen. Wantrouwen en meningen over (de taakuitoefening van) de ander. Staan we wel genoeg stil bij de zorg- en welzijnsprofessional die ontzettend graag wil zorgen, zijn vak goed wil doen en tegelijkertijd ook te maken heeft met de protocollen en processen van zijn/haar organisatie? Bij die ambtenaar die klantgericht wil zijn en ook te maken heeft met bestuurlijke/politieke sturing? Of bij de burger of de zorgvrager die vooral overeind wil blijven, het vaak een kwestie van overleven is?

Veranderingen kosten tijd. Ik vraag aan de politieke bestuurders: gun de samenleving die tijd. En ik verwacht dat de overheid dit proces faciliteert en niet stuurt. Zelfredzaamheid stuur je niet. Net zoals gelukkig zijn doe je zelfredzaamheid zelf, de overheid kan dat niet sturen. Ik ben het helemaal eens met deze woorden van Lilian Linders, de tweede spreker die middag.

Ik ben gebaat bij een overheid die – op dit gebied – een ander taal en toon kiest, die de samenleving mobiliseert en niet push/duwt en trekt. Of met een algemeen wantrouwen benaderd. Als de staatssecretaris van WVS roept dat we allemaal nog meer voor elkaar moeten gaan doen, dan schiet dit nu vooral mantelzorgers in het verkeerde keelgat. Want doen we dan nog niet genoeg. En het andere effect is dat veel niet-mantelzorgers nog verder van mantelzorg en zorg voor de ander willen afstaan. Dat maakt vervolgens dat ik, een mantelzorger, het nog moeilijker vind om in mijn omgeving mensen te vragen om me te helpen. Ik ben gebaat bij een overheid die de taal en toon beheerst om de samenleving er van te overtuigen wat in de verzorgingsstaat ook werkt: er voor elkaar zijn.

De conferentie “3x Zelfredzaam!” was een prima en intensieve discussiemiddag. De meningen, visies, invalshoeken, inzichten van de deelnemers buitelden in felle discussies over elkaar heen. Prachtige interacties die mensen tot nadenken over zelfredzaamheid aanzet, maar tegelijkertijd vraag ik me af of een discussie geëigend is om echt met elkaar in gesprek gaan, voor daadwerkelijk naar de ander luisteren, voor samen te  werken aan oplossingsrichtingen, hoe we samen deze maatschappelijke veranderingen doorlopen, voor vertrouwen in elkaar vergroten. Met respect voor elkaars kwaliteiten, kennis en knelpunten. Dat betwijfel ik. Daar zou eerder een dialoog i.p.v. een discussie bij passen, misschien in een mooi vervolg op deze waardevolle middag in Nijmegen.

18 april 2013